Mangala

Giriş

• Bir tabla üzerinde karşılıklı hamlelerle oynanan iki kişilik bir strateji oyunudur. En az 7000 yıllık geçmişi ile bilinen en eski oyunlardandır. 
• Oyun, taşların yerde veya bir tabla üzerinde oluşturulmuş çukurlar arasında hareket ettirilmesi ile oynanıyor. Ortadoğu'da yaygın olan mangala adı Arapça taşıma/hareket etme anlamındaki 'nakl' kökünden geliyor (bkz. nakil, nakliyat, menkul vs).
• Mangala aslında çok geniş bir oyun ailesinin genel ismi, zira tüm dünyada 100 kadar ülkede, 800'den fazla yöresel ada sahip. Bu oyunlar oyun alanının şekli, taş sayısı ve kuralları açısından da farklılıklar gösteriyor.

Tarihçe

• Oyunun Arap tüccarlar tarafından Afrika'ya, oradan da köle ticareti yoluyla Amerika kıtasına ulaştığı tahmin ediliyor. Ancak ilk kez nerede ortaya çıktığı kesin olarak bilinmiyor. Ortadoğu en güçlü aday: oyunun Antik Mısır'da oynandığına dair bulgular var ve Ürdün'de bulunan en eski mangala tablası yaklaşık İÖ 5800'e tarihleniyor.
• Halen bu bölgede, Asya'da ve Afrika'da geleneksel oyunlar arasında yer alıyor ve çok yaygın olarak oynanıyor.

• Avrupa'da bulunan en eski mangala tahtası, 18. yy'a ait. Oyun endüstrisi tarafından 'keşfedilmesinin' ardından oyunun kuralları değiştirilmeye devam ederek (kısmen telif hakları sebebiyle) muhtelif versiyonları piyasaya sürülüyor.
• Osmanlı döneminde de oynandığı bilinen oyunun, Türkiye'de özellikle son 10-15 yıldır (neo-osmanlıcılık furyasının kültürel ayağı kapsamında) "türk zeka oyunu" ibaresi ile ciddi bir tanıtımı ve teşviki söz konusu. Bugün piyasada bulabileceğiniz 'mangala' aslında farklı kuralların derlenmesi ile oluşturulmuş yerli ve ticari versiyonun adı.

Oynanış

• Mangala ailesindeki çeşitliliğe karşın, oyun genel hatlarıyla şöyle: oyuncular 2-4 sıra halinde dizilmiş çukurlar arasında taşları belli kurallara göre sırayla hareket ettirip, yine belli kurallara göre olabildiğince çok taşı kendi hanelerinde toplamaya çalışırlar.
• Ancak farklı oyunlarda oyun tablasının formatı, taş sayısı, hamle yapma ve taş kazanma kuralları ciddi farklılıklar gösteriyor. Mesela oyun tablasındaki çukur sayısı (2x2) ile (4x40), taş sayısı 16 ile 320 arasında değişebiliyor.
• Burada, oyuna giriş mahiyetinde, günümüzde Batı'da yaygın olarak oynanan basit bir versiyonu (Kalah) anlatacağız. Meraklıları daha karmaşık ve zorlu türevleri aşağıdaki bağlantılarda bulabilirler.
• Kurallara geçmeden önce kısaca oyun malzemesinden de söz edelim. Oyun bu bakımdan da gayet zengin. İlkel ve özellikle göçebe toplumlarda, toprak zeminde açılan küçük çukurlar ve çakıl taş veya tahıl tanesi gibi küçük cisimlerle oynanıyor. Hatta Kırgızistan ve Kazakistan kökenli 'tokuz kumalak'ta taş olarak koyun-keçi dışkısı kullanılırmış. 
• Zamanla üzerinde oyuklar oluşturulan taş veya tahta tablalar kullanılmaya başlıyor. Bugün envai çeşit hazır mangala seti piyasada mevcut.
• Evde kendi setinizi yapmak da bir alternatif. Pratik bir yöntem, karton yumurta kutusu (viyol!) kullanmak (detaylar burada). Daha da kolayı, kağıt üzerine çukurları temsil eden daireler çizmek. Oyun taşı olarak boncuk, fasulye tanesi, vb. iş görür.

Kurallar 

• Gelelim oyunun kurallarına. Anlatacağımız Kalah versiyonu altışar çukurdan iki sıralı (2x6) toplam 12 çukur, bu iki sıranın kenarlarında her oyuncu için daha büyük bir hazine çukuru içeren ve sırası gelen oyuncunun taş dağıtımını tek turda yaptığı bir mangala oyunu. Toplam 48 taşla oynanıyor.

• Oyuncunun kendi önündeki altılı çukur grubu ona ait bölgeyi bunların sağında kalan büyük çukur ise onun hazinesini oluşturur. Sırası gelen oyuncu bu altı çukurdan birindeki taşları hareket ettirerek hazinesine olabildiğince çok taş toplamaya çalışır.
• 12 çukurun her birine dörder taş konur ve oyuna kimin başlayacağı belirlenir.
• İlk oyuncu, kendi bölgesindeki çukurlardan birini seçer ve bu çukurdaki tüm taşları eline alır. Bu çukurun sağındaki çukurdan başlayarak her çukura bir taş bırakmak suretiyle tablada saatin aksi yönünde ilerler. İlerlerken kendi hazinesine de taş bırakır fakat rakibin hazinesi es geçer. 

• Bıraktığı son taş kendi hazinesine denk gelirse bir kez daha oynar.

• Bıraktığı taş kendi bölgesindeki boş bir çukura denk gelirse ve bu çukurun tam karşısındaki rakip çukurunda taş varsa, karşı çukurdaki taşları ve kendi taşını alıp hazinesine ekler.

• Sıra diğer oyuncuya geçer ve bu şekilde devam edilir.
• Oyunculardan birinin kendi bölgesinde (önündeki altı çukurda) taşlar bittiğinde oyun sona erer.
• Rakip oyuncu, kendi bölgesinde kalan taşları kendi hazinesine ekler. 
• Hazineler sayılır. Daha fazla taş toplamış olan oyuncu kazanır.

Alternatif kurallar 

• Mangala kurallarına göre, bırakılan son taş rakip bölgesindeki bir çukuru çift yaparsa (o çukurda eklenen taşla birlikte 2, 4, 6... taş olursa), taşı bırakan oyuncu bu taşların hepsini hazinesine katar.
• Ayrıca oyun sonunda, Kalah'tan farklı olarak, oyun sonunda rakip bölgedeki taşları oyunu bitiren oyuncu alır.

Kaynaklar

• https://tr.wikipedia.org/wiki/Mangala
• http://www.oware.org/mancala.asp
• https://en.wikipedia.org/wiki/Mancala
• https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_mancala_games
• https://www.savannahafricanartmuseum.org/2020-workshops/05-2
• https://www.mathplayground.com/mancala.html (bilgisayara karşı çevrimiçi mangala oyna)